با اینکه قریب به نیم قرن از ورود مفهوم «آمایش سرزمین» به نظام برنامه ریزی ایران می گذرد، اما هنوز آمایش سرزمین در محاق پنج دسته چالش «معرفت شناسی»، «مشروعیت»، «روش شناسی و روش»، «محتوایی» و «تحقق پذیری» گرفتار بوده و امر «توسعه سرزمینی» نیز مستمراً از عدم تعادل ها و نابرابری های فزاینده، تعارضات بین بخشی و بین منطقه ای، تخریب منابع و اضمحلال فرصت های توسعه رنج می برد. چالش «تحقق پذیری» به عنوان یک حلقه مفقوده در نظام برنامه ریزی (و جریان آمایش سرزمین)، بی شک اساسی ترین، ملموس ترین و فراگیرترین این چالش ها بوده که به نحوی برون داد سایر چالش ها نیز است. «تحقق پذیری» نیز از جمله مفاهیم سهل و ممتنع بوده که تعریف مورد اجماعی در جامعه علمی ندارد. با این حال باید آن را مقوله ای فرایندی دانست که الزامات آن باید در هر سه مرحله «پیشاتدوین»، «در حین تدوین» و «پساتدوین» مورد توجه قرار گیرد. بنابراین در پژوهش حاضر، هدف اصلی تبیین مفهوم «تحقق پذیری» از یکسو و بررسی آسیب شناسانه تحقق پذیری دور چهارم مطالعات آمایش سرزمین در ایران با بهره گیری از روش پانل (مصاحبه عمیق با کارشناسان، صاحب نظران و دست اندرکاران موضوع) از سوی دیگر است. نتایج نشان می دهد آسیب های مختلفی در هر سه ساحت پیشاتدوین (ساختاری - نهادی، قانونی و مدیریتی)، تدوین (مفهوم شناختی، روش شناختی و سازوکار تدوین) و پساتدوین (فرایندهای تصویب، اجرا و نظارت) بر جریان آمایش سرزمین مترتب بوده که تقریباً در دوره های پیشین نیز کم و بیش وجود داشته و سبب تداوم اختلال در تحقق پذیری آمایش سرزمین شده است.

تاریخچه شصت ساله آمایش سرزمین در جهان، این سوال اساسی را مطرح می کند که چرا پیروی از الگوهای موفق در فرایند آمایش سرزمین، همیشه از نتایج مشابهی برخوردار نیستند؟ آیا منشا تفاوت ها و ابهامات در مرزبندی، همبستگی و پیوند میان سطوح تصمیم سازی، تصمیم گیری، سیاست گذاری زمین، دموکراسی افسارگسیخته در مالکیت، استفاده غیر منطقی از اراضی، بی ثباتی در برنامه ها، نداشتن الگوی مناسب توسعه، منطقه بندی غیر اصولی، و در یک کلام در نحوه اجرای فرمداری زمین نبوده است؟هدف اساسی این مقاله بررسی نقش و اهمیت فرمداری زمین در تحقق و بهبود اهداف و برنامه های آمایش سرزمین است. در انجام این تحقیق که عمدتا از روش توصیفی و تحلیلی استفاده شده است، به این نتیجه رسیده ایم که فرمداری زمین اساسی ترین پیش شرط اجرای سیاست ها، طرح ها و برنامه های آمایش سرزمین در پهنه سرزمین است. در واقع، تجربیات به دست آمده از کشورهای پیشرو در زمینه آمایش سرزمین نیز نشان می دهند که فرمداری زمین و نقش آن در آمایش سرزمین از آن رو حایز اهمیت است که مستقل از کلیه دیدگاه ها و سیاست گذاری های از پیش تعیین شده، قبل از هر چیز وابسته به نحوه مدیریت، برنامه ریزی و کاربری زمین به عنوان مهم ترین بستر تمامی اقدامات و تحولات سرزمین می باشد.

فرآیند آمایش سرزمین،تمهیدی است برای بهره برداری بهینه از سرزمین با در نظر گرفتن اصل حفاظت اکولوژیکی.در این پژوهش،آمایش سرزمین شش واحد هیدرولوژیک حوزه های جنگلی ارسباران (مساحت 29660 هکتار ) واقع در استان آذربایجان شرقی به منظور تداوم استفاده بهینه از توان سرزمین در جهت بهبود شرایط زندگی و حفظ محیط زیست انجام گرفت. در گام نخست شناسایی منابع اکولوژی و اقتصادی اجتماعی منجر به تهیه نقشه های منابع در مقیاس 50000:1 گردیدوبا تجزیه وتحلیل وجمع بندی داده های به شیوه سیستمی نقشه یگانهای زیست محیطی با 3556 اکوسیستم خرد حاصل گردید.از مقایسه ویژگی این یگانها با مدلهای اکولوژیکی ویژه،توان اکولوژیکی واحدهای هیدرولوژیک برای کاربریهای کشاورزی،مرتعداری، جنگلداری،حفاظت و اکوتوریسم مشخص گردید و با تطابق داده های اقتصادی و اجتماعی و توان اکولوژیکی واحدها،اولویت بندی و ساماندهی کاربریها به شیوه کیفی- قیاسی انجام گرفت.در نهایت نقشه آمایش سرزمین واحدهای هیدرولوژیک شش گانه به منزله موزائیکی از واحدهای همگن برنامه ریزی و در مدیریت تهیه گردید.تعیین مساحت اراضی واجد توان برای کاربریهای فوق نشان می دهد که در منطقه مورد مطالعه: 5.38 درصد به فاریاب، 1.32 درصد به کشت دیم، 17.43 درصد به مرتعداری، 15.17 درصد به جنگلداری حمایتی، 2.13 درصد به جنگلکاری، 28.47 درصد به اکوتوریسم گسترده، 0.01 درصد به اکوتوریسم متمرکز و 30.09 درصد به حفاظت اختصاص یافته است.

منطقه حفاظت شده ارسباران، منطقه ای کوهستانی و مرتفع است. این منطقه دارای شکلهای متنوعی از ارتفاعات، دره های عمیق، دامنه های بلند و پرشیب، اراضی جنگلی و مراتع کوهستانی است. علاوه بر سیمای طبیعی منطقه، قسمتهایی از آن تحت تاثیر فعالیتهای دامداری و کشاورزی، طبیعت دگرگون یافته داشته و در نتیجه جنگلها و مراتع تنک و اراضی مزروعی و روستا، بخشهای تغییر شکل یافته منطقه را تشکیل می دهند. پوشش گیاهی نسبت به کمربندهای ارتفاعی و میزان بارندگی، سیمای متفاوتی پیدا می کند و تنوع گونه های گیاهی زیاد بوده که حدود 775 گونه گیاهی در منطقه شناسایی شده است. این منطقه از نظر تنوع گونه های حیات وحش به ویژه در ارتباط با گونه های معرف قفقاز و کوههای پوشیده از جنگلها و درختزارهای اروپا بسیار غنی است. غنای طبیعی این منطقه از نظر حیات وحش آن را به زیستگاه با ارزشی در میان شبکه مناطق چهارگانه سازمان حفاظت محیط زیست تبدیل کرده است.تبدیل اراضی جنگلی به زمینهای زراعی، قطع درختان جهت مصارف سوخت، دامداری متحرک و تخلف در شکار از فعالیتهای تخریبی منطقه بشمار می روند.در فرآیند آمایش سرزمین منطقه، منابع اکولوژیکی شناسایی شدند، سپس تجزیه و تحلیل و جمع بندی گردیدند و در نتیجه آن 365 اکوسیستم خرد مشخص گردید. سپس از نظر توان اکولوژیکی برای استفاده های کشت و کار، جنگلداری، مرتعداری، توریسم گسترده و حفاظت ارزیابی شدند و با تلفیق توان اکولوژیکی و نیاز اقتصادی ـ اجتماعی سرزمین، منطقه آمایش گردید. در نتیجه از کل مساحت منطقه (78580 هکتار) 3.84 درصد به زراعت آبی، 0.41 درصد به زراعت دیم، 6.37 درصد به مرتعداری، 15.30 درصد به جنگل اجتماعی، 5.35 درصد به جنگل حمایتی، 3.37 درصد به توریسم گسترده و 65.36 درصد به حفاظت تعلق گرفت.